Урывак з аповесці «Перакаці-поле».
Усё, што засталося ў мяне ад ранейшага жыцця – чорны плед. 180 на 200 сантымераў сінтэтычнага ілюзорнага цяпла.
Гэтым пледам нядаўна ратавала мяне ад начнога лютаўскага марозу маладая нігерыйка Зэмба, убачыўшы скурчаную постаць пад плотам на украінска-польскім памежным пераходзе ў Шэгінях. Дагэтуль памятаю, як уначы, пры месяцовым святле, ярка свяціліся бялкі ейных вачэй. Дзяўчына проста падыйшла, спынілася і накінула мне на спіну чорны плед.
Вунь ён ляжыць, скамечаны, у куточку канапы, чакае, калі я распрастаю яго, укрыюся, сцішуся, ратуючыся ад холаду ў сваёй нятопленай віленскай кватэрцы.
Пакрысе саграваюся і, здаецца, вось-вось засну, аднак плед патрабуе плаціць за сон успамінамі, прымушае вярнуцца да цяжкіх дзён і начэй, да суровых прыгодаў, якіх давялося напоўніцу пакаштаваць за апошні час тройчы бежанцу і выгнанніку са сваёй радзімы.
* * *
Вечарам 23 лютага ў курортным Моршыне, дз падаецца назаўсёды застыў час, мяне агарнула невыносная трывога. Патэлефанаваў жонцы, распавёў ёй аб прадчуваннях хуткай вайны. Сказаў яшчэ і пра тое, што ў Чарнігаў, дзе я атабарыўся пасля ўцёкаў з радзімы, пакуль вяртацца не буду.
Яна адказала, маўляў, навошта? Як ты кінеш без дагляду кватэру, майно, кнігі? Тады ж, адразу, як працяг той сумбурнай размовы, напісаўся верш. Ты што, плед, ня ведаў – паэты часам бываюць прарокамі?
Па трасерах рваных
пульсуючых ліній
белых, чырвоных і сініх…
вяртаецца час наш
у павуцінні
вулак і грукату ботаў каваных
па брукаванцы, па крыку,
па згубленых фотках каханых…
Бачыш, за небам халодныя дрэвы –
нашыя цені, напаўжывыя?
Просяцца ў бітву, а ты?
Кажаш пра жоўтыя тэпці
якія дакладна згараць у вагні…
Ну а мы? Божа, нас захіні!
Белыя лініі, сінія лініі,
срэбра на дрэвах…
куля ў грудзях
жах…
Пад раніцу, ашалелы ад паведамленняў у чатах, выйшаў на балкон з цыгарэтай. Нізка над Моршынам імкліва прагуло, потым яшчэ раз. Я паспеў іх заўважыць – вялікія шэрыя цені, якія мільганулі перад вачамі справа налева. Я запомніў дакладны час – 6:40. Праз некалькі хвілінаў удалечыні гахнула. Пачалося!
Пазней даведаўся, што расейскія ракеты ўпалі на аэрадром у Івана-Франкоўску.
Праз гадзіну пацыенты санаторыя замітусіліся па паверхах будынка, загрукаталі дзверы, людзкі мурашнік завірыў. Да абеду карпусы прыкметна апусцелі. Знаёмыя – і не надта – пастаяльцы хутка пачалі раз’яжджацца. Нерваваўся і я:
– Што рабіць, вяртацца ў Чарнігаў? Дык там ужо пачалі рвацца бомбы.
Спусціўся на рэцэпцыю і аплаціў санаторную пуцёўку яшчэ на некалькі дзен. Думалася, рускія папалохаюць Украіну і адчэпяцца ад яе. Супраць расейскага ўварвання паўстане ўвесь свет, НАТА. Але захопнікі-зэтаўцы хутка набліжаліся да Чарнігава, абыходзячы яго з двух бакоў.
Яшчэ праз дзень нейкім цудам, паколькі квіткоў не было, выехаў у Івана-Франкоўск да знаёмых, каб вызначыцца разам, што рабіць далей. Тым больш, па-ранейшаму, я жыў ва Украіне без пашпарту. Але ўсё было перадвызначана людзьмі і падзеямі.
Пакуль я чакаў знаёмых у скверыку каля вакзала, там дзе застыў старэнькі паравозік, да мяне падыйшлі сур’ёзныя ўзброеныя людзі, сказалі, што з самаабароны горада. Папрасілі паказаць дакументы. Ну а дзе іх узяць, апроч украінскай посвідкі? Яны выклікалі паліцэйскі патруль. Паліцэйскія на двух аўтамабілях пад’ехалі даволі хутка, ну а як жа, а раптам упалявалі дыверсанта?
Вывалілі ўсе рэчы з заплечніка проста на лаўку. Напачатку праверылі тэлефон, затым папрасілі распароліць ноўтбук, праглядзелі флэшку. Пагарталі кнігі з маімі вершамі. Я пагаджаўся на іх загады хутка, не ў маіх інтарэсах было тут хітрыць.
– Дык ты супраць бацькі выступаў, супраць Лукашэнкі? – запытаўся старэйшы афіцэр, прагледзеўшы фотаздымкі ў тэлефоне.
– Ну але ўсё роўна трэба будзе праехаць з намі ў участак, спраўдзіць асобу і дакумент. Раптам ён звярнуў увагу на нейкія файлы ў ноўтбуку.
– А што гэта ў вас за тэксты? Васіль Стус? Дзе ўзялі такое?
– Гэта пераклады вершаў дэсідэнта Стуса з украінскай на беларускую мову маёй жонкі
– Ну тады, пане Сергію, у нас няма больш да вас пытанняў. Адпускайце яго, хлопцы. Усяго добрага! … І вось яшчэ што… Неадкаладна скіньце свае “пікселі”, бо можаце ізноў нарвацца на праблемы. “Пікселі” – назва палявой вайсковай формы.
Не было ў мяне тады іншай курткі і нагавіц апроч вайсковых. Калі і хацеў бы пераапрануцца, дык ува што? На шчасце, у той жа дзень дзяўчаты знайшлі для мяне бэжавыя спартовыя штонікі.
А дысідэнцкую паэзію савецкага палітвязня Васіля Стуса перакласці на беларускую мову прасіў жонку беларускі палітвязень Алесь Бяляцкі, які ўжо сам як паўтара года за кратамі, як і іншыя мае сябры і калегі. Яшчэ і Нобеля паспеў атрымаць. А я вось чамусьці збёг. Толькі перш, чым таемна пакінуць Беларусь пасля ператрусаў і затрымання 14 ліпеня 2021 года, я ўзважваў на шалях свайго абвостранага сумлення шмат балючых пытанняў: ці магу я адважыцца “на рывок” у свае шэсцьдзесят, як мне жыць далей без дакументаў, без рахункаў і банкаўскіх картак, без сяброў, сям’і… Адважыўся.
* * *
Каб ты мог чуць мяне, чорны і дапытлівы плед. Ня трэба мне такіх успамінаў…. Вазьму вось зараз, скамечу і выкіну цябе ў кантэйнер для рэчаў. Колькі можна цярпець гэткія сінтэтычныя бздуры!
Я ж мог паступіць з табой кардынальна яшчэ ў Пшэмыслі, дзе шпурлянуў пад адхон заплечнік з майном, альбо ў Кракаве нарэшце, там, дзе я пакінуў свае брудныя рэчы, а валанцёркі апранулі мяне ў чыстую вопратку. Урэшце мы маглі развітацца з табой у старадаўнім нямецкім замку Шлосс Броллін, які даў мне прытулак на цэлы месяц. Там шмат чаго засталося з ранейшых, а зараз безсэнсоўных, рэчаў. Ведаеш, бадзяцца па свеце без пашпарту і хоць якога стабільнага “заўтра” з цяжкімі валізамі зусім нязручна.
Не ведаю, чаму я не пазбавіўся цябе раней, а моцна скруціўшы запхаў у свой дарожны заплечнік. Вось так ты і дабраўся да Вільні. Ляжы цяпер, валацуга, са мной побач ды маўчы. Здагадваюся, ты мроіш сваёй ранейшай гаспадыняй Зэмбай. Аняго ж, яе прыемней было б саграваць, чым хворага на ўсю галаву сівога беларуса. Але так сталася. Спрабуем жыць.
* * *
Пасля нечаканага вызвалення ў Івана-Франкоўску, там жа, каля чыгуначнага вакзала, дамовіліся з таксоўцам, які пагадзіўся давезці да мяжы мяне і яшчэ двух беларусак. Грошы ён запрасіў вялікія, ды пра тое ў той момант не думалася.
Блізка да мяжы дабрацца не ўдалося – уся дарога была спрэс запоўненая аўтамабілямі. Заставаўся варыянт прайсці каля дваццаці кіламетраў пешшу. Уся ўзбочына была заваленая пакінутымі валізкамі, торбамі, рэчамі. Бежанцы, стомленыя доўгай дарогаю, кідалі сваё майно ўзбоч шашы, абы толькі дайсці, дабрацца да бяспечнай Польшы. Не магу дагэтуль забыць бясконцы і манатонны пошчак колаў на валізках, які суправаджаў нас увесь гэты доўгі начны шлях. Ты яго памятаеш, плед?
Здаецца, я недзе раней ужо бачыў такое відовішча, магчыма ў якой дакументальнай стужцы пра бежанцаў Другой сусветнай.
“Штурм” памежнага пераходу доўжыўся два з паловай дні. Без сну, прыбіральні, вады і цяпла. Некалькі тысяч людзей стаялі на КПП шчыльнай сцяною. Шмат афрыканцаў, індусаў, арабаў, сярод якіх час ад часу ўсчыналіся бойкі за кожны метр запаветнай чаргі. Найболей адчайныя, падбадзёрваючы сябе крыкамі, з разгону кідаліся з коўдрамі на калючку і, акрываўленыя, пераскоквалі на той бок плоту. Абы хутчэй уцекчы ад вайны, ракетаў і бомбаў. Бачыў некалькіх памерлых мужчын, прыкрытых дзяругамі. Целы доўга не забіралі, бо прабіцца праз натоўп медыкам і паліцыі было практычна немагчыма.
Я баяўся другой ночы ў бясконцай і чужой плыні людзей, ня ведаў, ці выжыву, таму што ў першую ноч было вельмі холадна: не было цёплай вопраткі: толькі спартовыя тонкія нагавіцы і летняя куртка.
Украінскія памежнікі ў першую чаргу прапускалі жанчын з дзецьмі. Напрыканцы другога дня людскога хаосу назбіраліся дзясяткі паўтары хлопцаў-беларусаў, сярод якіх адшукаліся і даўнія знаёмыя. Трымаліся сваёй купкай, разам. Зрабілі некалькі імправізаваных КПП, каб не прапускаць без чаргі ашалелую лавіну людзей. Далучылі да нашага блок-паста лібанца і аўтарытэтнага афрыканца, якія дапамагалі тлумачыць парадак найбольш нахабным іншаземцам. Тут было не да паэзіі, трэба было валанцёрыць. Аднак убачанае так і засталося ў вачах дагэтуль, і ня ведаю, ці забудуцца тыя жахі з часам.
* * *
Не спіш, чуеш мяне? Перад вачыма і зараз накрытае тваім братам-пледам, мёртвае цела: можа не вытрымала сэрца, можа задушылі ў цісканіне. Целы не маглі прыбраць адразу – “хуткая дапамога” не магла пад’ехаць, а праз спрэсаваны натоўп было не праштурхнуцца.
Як забыць гэта? Як забыць вочы Зэмбы, якая, магчыма, уратавала маё жыццё табой?
Цяпер я ўжо ведаю, што імя Зэмба перакладаецца як вера… Пазней багата сустракаў афрыканак у розных месцах – Пасэвалку, Варшаве, Шчэціне, Гданьску… Зазіраў ім у вочы, намагаючыся пазнаць сваю ратавальніцу. Але цёмнаскурыя дзяўчаты так падобныя адна да адной для неабазнаных еўрапейчыкаў, што гэта проста немагчыма.
На дзіва, мяне прапусцілі нават без пашпарту. Польскі памежнік сфатаграваваў мяне на свой айфон і сказаў неадкладна звярнуцца ў паліцыю. Па той бок мяжы было збавенне – гарбата, кава, цёплыя рэчы. Нас чакалі валанцёры на аўтамабілях і прапаноўвалі адвезці ў любы польскі горад. Успомніўся Кракаў, назваў гэтае слова. Удзячны людзям, якія забралі раніцай мяне, бруднага, галоднага і знясіленага з аўтобуснага вакзалу. За тры дні кракавянка Уршуля “прывяла ў форму” знясіленага і зняверанага бежанца: паклала ў невялічкім пакойчыку, дзе я праспаў палову сутак, частавала смачнымі стравамі, дапамагала парадамі. І нават цябе, чорная твая душа, яна ўпхнула ў чэрава пральні, і ты, коцык, развітаўся з пахамі вайны і смерці. Ты не даеш мне забыць усё гэта. Таму і душа твая чорная. Далібог, дзякуй за цяпло, нарэшце засынаю. Але пачакай…
Памятаеш 2 кастрычніка? Гэта тады, калі ты ажно валюхаў з боку на бок – так спрабаваў вырвацца на волю – дарожную валізу, якую запхнулі пад ложак санітары ў віленскай лякарні, куды я патрапіў з посттраўматычным сіндромам і разладам адаптацыі. Прывезлі тады мяне з Варшавы і адразу запхнулі ў клініку, каб я там падлячыўся. “Санаторый” нічога сабе, адпачыў напоўніцу. Хаця менавіта ў той дзень было дужа прыкра і балюча. Прачытаў, што на Луганшчыне ад мінамётнага абстрэлу загінуў мой сябар, львоўскі культурніцкі дзеяч і паэт Юрый Руф.
«Маю за гонар стаць у шэрагі добраахвотнікаў ЗСУ. Слава Ўкраіне!”, – напісаў Юрый на старонцы ў фэйсбуку на другі дзень расійскага ўварвання, 25 лютага 2022 года…
Ён абараняў сваю радзіму ад расейскіх акупантаў, а я перакладаў ягоныя прароцкія вершы на беларускую мову. Цяпер памятаю толькі невялікі фрагмент верша “Алхімія вайны”:
Ператвараецца тут золата на медзь
калібру 7,62.
Гарыць тут тое, што не мусіла гарэць –
і словы, і трава. Свінец пераплаўляеца на кроў
цячэ, бы ртуць.
Нянавісцю гартуецца любоў –
вятры пякуць…
Ён пісаў гэтыя радкі яшчэ ў 2014 годзе, а праз два гады ў львоўскім “Штаб-кафэ” мы правялі цікавую паэтычную сустрэчу разам з іншымі ўдзельнікамі праекту “Дух нацыі”. Апошні раз размаўляў з ім 15 лютага…
Юрыя пахавалі на Марсавым полі, побач са славутымі Лычакоўскімі могілкамі 9 красавіка. А ты, тэкстыльная твая душа, так і застаўся ў сваёй вязніцы, у валізе.
* * *
Затым быў Шчэцін, вакзал і Магдалена. Яна з мужам прыехала за мной з Нямеччыны. Дарогай да замка Брёлін узгадваў польскую ды нямецкую мовы, каб падтрымліваць гаворку з ёй і яе мужам-немцам. Разумеліся неяк. А ты тады ціхутка маўчаў, альбо моваў такіх яшчэ ня ведаў, альбо проста хітрыў.
Незабыўныя тыя дні. Ровар, лясы і журавы, якія патрулявалі заінелыя памеранскія палі. Мой старадаўні сябрук Ігар скінуў аўдыёпаведамленне з Чарнігава, дзе цэлы месяц у сутарэннях хаваліся беларусы, якія не паспелі з’ехаць адтуль у першыя дні нападу расійцаў з горада, калі яшчэ ён не быў заблакаваны акупантамі. Яны там без цяпла, ежы, а часам і электрычнасці, а значыць і сувязі. У голасе Ігара – заўсёдны ягоны аптымізм, нягледзячы на марныя спробы знайсці хоць які транспарт, каб вырвацца з вогненнага пекла. Бо нават за тысячы ніхто не рызыкуе, паколькі некалькі аўто ўжо былі расстраляныя ва ўпор… Ды і гарантый аніякіх, бо няма «зялёных калідораў». А ён яшчэ і відэарэпартажы неяк умудраўся выдаваць для ютуба. За сценамі маёй нямецкай келлі – вясёлы смех беларусаў, у куточку ложка – чорны плед, мой коцык.
Лічыў, што кашмары засталіся ў мінулым, аднак сённяшняя ноч абрынула мяне з нябёсаў на зямлю.
Ізноў чамусці снілася Беларусь, ізноў нейкія ўцёкі і перабежкі, ранейшы халодны ліпучы страх. Сігналілі аўтазакі і я, зляканы, бягу ў сутарэнні новабудоўлі. Спрабую падлучыць ноўтбук да інтэрнэту – нічога не атрымліваецца. Затым цёмнае старое гарышча. Тэлефон маўчыць, ніхто не звоніць.
Гляжу ў шчыліны на вуліцу. Бачу, як чорныя людзі вядуць звязаных вяроўкамі сяброў. Яны знаёмыя і блізкія мне. Але дакладна – не паказана. Думка, што нехта з “Вясны”.
Крычаць: “Там яшчэ адзін на гарышчы!” Гэта, відаць, пра мяне. Я ізноў бягу. Позіркам лаўлю нейкі афіцыйны будынак. На мяне ўзіраюцца людзі. Забягаю праз калідор у цьмяную падсобку.
Здаецца, там было шмат паламаных зэдлікаў. Хаваюся за вялікай парцьерай.
Імкліва – рвана – далей: у пакой заходзіць мужчына і просіць дапамагчы вынесці тыя зэдлікі. Я пагаджаюся і іду з імі. У вялікай залі мяне хапаюць людзі. Ахінае адчай, што вось і ўсё, папаўся. Сэрца разрываецца ад бяссілля і непапраўнасці. Затым сярод камуфляжаў пазнаю свайго следчага. Той задаволена смяецца, кажа, ну што, адбегаўся? “Мы цябе вылічылі па білінгу тэлефона. Я ж казаў, што паймаю цябе! Цяпер артыкулаў мы табе яшчэ болей напісалі. Доўга сядзець будзеш”. Чаму па білінгу – не разумею. Слова проста запомнілася ў сне. Чаму папаўся? Здрада? Тады я стаў задыхацца… думкі мільгацелі адна за адной: А як цяпер жонка з дачкой? Што будзе з імі? Чаму я ізноў апынуўся ў Беларусі… Мяне нехта выдаў… Але ж я ў бяспецы, у Чарнігаве…
Дзіўны сон… такіх не павінна сніцца, бо ўжо некалькі месяцаў жыву з антыдэпрэсантамі. Лухта несусветная, я ж паэт, а значыць – прарок. Ну можа яшчэ трохі і хітрун. Калі напачатку лютага, амаль штоночы за вакном гулі тэнтаваныя цягачы, якія рухаліся ў бок Беларусі, я разумеў, што гэта знак на вайну. Пераконвала адна акалічнасць – цягачы рухаліся па гарадскіх вуліцах без святла. Можа таму і збег з Чарнігава ў Карпаты.
* * *
Вільня. Ранішняя цямрэча. Мозг перамолвае зараз сам сябе. У галаве круціцца нешта падобнае на бус, які вязе безбілетнага зайца. Хто я, заяц ці воўк? Залежыць, між іншым, ад асвятлення. Чую спакойны кастрычніцкі дождж за вакном. Медытую мазгамі. Жыць трэба напоўніцу кожным днём, не ўзірацца ў цемру – а што там будзе далей, не шкадаваць страчанага. Неяк яно будзе. Але… Вось сканфіскавалі летась сілавікі лэптоп, дыскі памяці, а разам з імі скралі незваротна мае творчыя набыткі апошніх гадоў – рукапіс паэтычнай кнігі “Узнясенне”, рукапіс маёй славутай грыбной кнігі “Таямніцы беларускага лесу”, якую збіраў – пісаў больш за чатыры гады і неўзабаве планаваў выдаць, некалькі апавяданняў, дзесяткі перакладаў, фотаархіў…
Шкада канешне, але трэба любіць тое, што застаецца – жыццё. І цябе, мой хаця і чорны, але цёплы плед. І нігерыйку Зэмбу, якая знікла незваротна ў руме трывожных дзён.
Час падымацца і выходзіць у новы дзень. Нетаропка, у чатыры прыёмы, складаю чорны плед: “Спі, давай! Нам яшчэ дадому дабрацца трэба. Абавязкова… пасля вайны”.
2022 год.