Увесну на сядзібе ПЭНа былі абвешчаныя найлепшыя кнігі 2014 году паводле версіі саміх літаратараў і адбылася дыскусія на тэму “Салідарнасць у беларускім пісьменніцкім асяроддзеі” з удзелам Альгерда Бахарэвіча, Вольгі Гапеевай, Юлі Цімафеевай, Валянціна Акудовіча, Уладзіміра Някляева і іншых пісьменнікаў. Прапануем вам вытрымкі з гэтай размовы.
Юля Цімафеева: Вітаем вас на нашай дыскусіі, якая будзе прысвечана пісьменніцкай салідарнасці. Канечне, мы будзем закранаць і прэмію “Кніга году”, якая сёлета ўзнікла і ўручаецца ўпершыню. У мяне пытанне да сяброў журы: як вы лічыце, тое, што адбывалася пад час прэміяльнага працэсу, тое, як праходзіла галасаванне – гэта было аб’ектыўна? Ці чытала журы ўсе кнігі, напрыклад?
Сяргей Сыс: Аб’ектыўная толькі смерць.
Вольга Гапеева: Я вельмі насцярожана стаўлюся да слова “аб’ектыўна”. Кожны з нас выбірае паводле сваіх прэферэнцый. Тут можна казаць пра аўтара, пра кнігу, магчыма, пра ілюстрацыі, афармленне кнігі, што магло паўплываць на выбар. Я не лічу, што гэта пытанне аб’ектыўнасці ці неаб’ектыўнасці.
Юля Цімафеева: Вольга, наколькі табе патрэбна меркаванне калегаў пра тваю творчасць?
Вольга Гапеева: У нас увогуле такая сітуацыя. Адны прэміі даюць літаратурныя крытыкі, але, па сутнасці, колькі ў нас такіх чыстых літаратурных крытыкаў? Урэшце, кожны пішучы чалавек можа напісаць якасны тэкст, кніжку. І ў тую ж самую гедройцаўскую прэмію таксама ўваходзяць не толькі крытыкі, а збольшага пісьменнікі. Я скіруюся ўсё ж такі да патрэбнасці. Нягледзячы на маю пэўную скептычнасць у адносінах да прэміі “Кніга году”, я лічу, што наша экспертная супольнасць не настолькі вялікая. Усё ж такі атрымліваецца, што Беларусь — даволі цэнтралізаваная краіна з цэнтрам у горадзе Менск. У нас няма такога, як у Нямеччыне ці Швейцарыі, дзе не важна, дзе піша і жыве літаратар/ка, яго/яе ўсё роўна аднолькава чуюць і дома, і ў сталіцы. Мой скепсіс: тыя ж, там жа, зноў жа, пра тое ж. Але прэмія ўсё роўна патрэбная. Бо, можа, зараз вось у нас пачалі расці гэтыя прэміі, як грыбы пасля дажджу, і гэтая колькасць з часам можа перайсці ў якасць.
Юля Цімафеева: Альгерд, ты ставіўся да гэтай прэміі даволі скептычна. Магчыма, ты змяніў сваё меркаванне?
Альгерд Бахарэвіч: Не, сваё меркаванне я не змяніў. Мая крытыка гэтай прэміі была ў чым? Мне здаецца, што калі любы аўтар, любы пісьменнік піша і выдае нейкую кніжку, то ён апрыёры лічыць яе найлепшай. Інакш навошта тады гэтым займацца, калі ты не лічыш, што тое, што ты робіш, заслугоўвае ўвагі. Таму для кожнага найлепшая кніга — ягоная. Я таксама не зусім веру ў аб’ектыўнасць, абсалютна не веру ў справядлівасць. У што я веру, дык гэта ў любоў, і не стамляюся пра гэта казаць. Гэтая прэмія — фактычна сума любовяў. Яшчэ што тычыцца пісьменніцкай супольнасці. Для мяне асабіста яе меркаванне не важнае. Я бы сказаў так: ёсць два, тры, сем чалавек, маіх калегаў, пісьменнікаў беларускіх, чыё меркаванне сапраўды для мяне цікавае, я стараюся да яго прыслухоўвацца. Але мне падаецца, што цяперашняя пісьменніцкая супольнасць (якой няма) — гэта насамрэч супольнасць розных кланаў. І калі мы гаворым пра прэміі — то і там атрымліваецца барацьба кланаў. Я не думаю, што тут камусьці адплюшчу вочы на нейкія такія ісціны, калі скажу, што мы ўсе, калі за нешта галасуем, то мы галасуем за сімпатычных сабе літаратараў. За тых, каго мы ведаем асабіста – бо, ведаючы іх, мы можам іх зразумець, можам наўпрост з імі абмяркоўваць іхнюю творчасць, іхнія кнігі. І пра якую справядлівасць тады можна казаць? Насамрэч я прыхільнік таго, каб прэміі былі, і прэміі розныя. Іншая рэч — такая прэмія, калі мы самі, пісьменнікі, выбіраем сярод кніг лепшую. У гэтым я асаблівага сэнсу не бачу. Мы ствараем нейкія іерархіі. Кожная прэмія стварае пэўную іерархію. Але ў літаратуры ніякіх іерархій быць не можа. Магчыма, яны існавалі ў 1980-х гадах і нейкія іх рэшткі засталіся ў 1990-х, але цяпер гэта ўсё не працуе. Свет змяніўся. Літаратура і яе задачы трошкі змяніліся. Цяпер абіраць найлепшых бессэнсоўна. Гэта будуць найлепшыя, якія ні на што не ўплываюць.
Сяргей Сыс: Але ж мы выбіраем не найлепшых, мы кнігу выбіраем. Я прачытаў шмат што па паэзіі, прынамсі тыя кнігі, за якія я галасаваў — іх я прачытаў. Дурань, што сваю не пазначыў. Няёмка было, тым больш, аказваецца, гэта можна было рабіць.
Павел Анціпаў: Чыста статыстычна гэта ні на што не ўплывае, бо журы вельмі вялікае.
Альгерд Бахарэвіч: Было шмат прэтэнзій ад патэнцыйных сябраў журы, якія не зусім зразумелі правілы, як галасаваць.
Павел Анціпаў: Як чалавек, які досыць шмат займаецца літаратурнымі прэміямі, хачу сказаць, што ніколі такога не было, каб сябры журы адразу разумелі працэдуру і статут. З “Кнігай году” быў, праўда, адзін нюанс, калі мы баяліся, што тыя аўтары, якія выдалі кнігі ў мінулым годзе, не змогуць удзельнічаць. Бо тады яны мелі б магчымасць галасаваць за ўласныя кнігі. І таму была ідэя стварыць “малое журы”, каб гэтыя аўтары не засталіся наагул па-за прэміяй. Аднак праз нейкі час было вырашана адмовіцца ад “малога журы”, бо выявілася, што сябраў журы вельмі шмат, і нават калі нехта з іх і прагаласуе за сваю кнігу, то голас гэты — на ўзроўні статыстычнай хібнасці і ні на што не паўплывае. Наконт справядлівасці/несправядлівасці: я пра гэта ў кантэксце літаратурных прэмій наагул не гаварыў бы. Тое катэгорыі юрыдычныя, а літаратурныя прэміі — гэта густ, які заўжды суб’ектыўны. Нават задачы такой не стаяла, каб вызначыць і вывесці літаратурную справядлівасць.
Альгерд Бахарэвіч: То бок гаворка пра сярэдні зрэз густаў?
Павел Анціпаў: Па сутнасці, так.
Уладзь Лянкевіч: Дазвольце і я скажу, бо я адзін з ініцыятараў прэміі, адзін з аўтараў ідэі. Што падштурхнула нас? Мы вельмі часта мелі як арганізатары дачыненне да Прэміі імя Ежы Гедройца, прэміі “Дэбют”, прэміі “Прайдзісвета”. І вось чым мы займаліся пасля цырымоніі ўзнагароджання — сядзелі і некалькі дзён чыталі тоны каментароў, увесь гэты бруд. Маўляў, ну зноў гэты ў журы, канечне, усе тыя ж самыя. Ці наадварот: ага — усіх памянялі, значыць і адваротны будзе вынік. А гэты з гэтым скааперуецца і г.д. Такім чынам, увесь час усе незадаволеныя ўсім. Вельмі часта зразумела, што за паловай ананімных каментароў хаваюцца беларускія пісьменнікі, якія самі не атрымалі, ці ў каго сябрука не ўзнагародзілі, яшчэ нешта. І з’явілася ідэя: няхай усе пісьменнікі, якія напісалі па кніжцы, возьмуць усё ў свае рукі, паўдзельнічаюць і паўплываюць. Сёлета іх 60, а мне хацелася, каб іх было 260. Вось, ты канкрэтны пісьменнік з кніжкай, маеш 25 сяброў-калегаў, дык дамоўся з імі, хай яны ўвойдуць у журы і прагаласуюць за цябе.
Сяргей Сыс: Няма такога пісьменніка, у каго б было 25 сяброў. (Смех, апладысменты).
Уладзь Лянкевіч: Яшчэ адна прычына ўзнікнення прэміі — рэйтынгі, якія складаюць напрыканцы года розныя пляцоўкі. Самі абіраюць экспертаў, пішуць, апытваюць і г.д. Экспертаў зусім няшмат, але якія гучныя загалоўкі: “Найлепшыя кнігі 2012 года!”. Але разгортваеш артыкул — і даведваешся, што гэта толькі прыватная версія 4-5 чалавек і рэдактара сайта ці газеты. І сярэднестатыстычны чытач артыкула, не пісьменнік, глядзіць і думае: “Вось яны, найлепшыя кнігі”. І пра аб’ектыўнасць тут чамусьці ніхто не згадвае. Я папросту тлумачу, адкуль з’явілася ідэя прэміі, яна не з паветра ўзятая. Проста відавочна з рэакцыі на чарговае ўзнагароджанне, што шмат у каго з пісьменнікаў набраўся крытычны запас крыўды: яны пішуць, пра іх кнігі не гавораць, не рэцэнзуюць, эксперты на сайтах і газетах не згадваюць, прэмій не даюць. Таму і з’явілася ідэя паспрабаваць аб’яднанне ўсіх: з Мінска, з Хоцімска, з Брэста, рускамоўны, беларускамоўны, паляк, вядомы, невядомы — не важна. Так, могуць пралезці графаманы, але нават калі і пралезуць, то што? Прагаласуюць за сваю кніжку і ўсё. І тое, калі ён сапраўды чытач, то ён паставіць на першае месца сябе, на другое — сябра, а на трэцяе — тую кнігу, якая яму сапраўды спадабалася. Я, канечне, утрырую і прадстаўляю тут усё напаўкамічна, але гэта і праўда была адна з мэтаў прэміі — падключыць як мага больш пісьменнікаў, у тым ліку і тых, хто лічыць сябе пакрыўджанымі, каб яны ўключыліся ў працэс.
Юля Цімафеева: Выглядае як служба псіхалагічнай дапамогі пісьменнікам.
Павел Анціпаў: Мэта і ў гэтым. Мэта і ў сярэднім зрэзе густаў. Мэта ў тым, каб паглядзець, што чытае пісьменніцкая супольнасць.
Юля Цімафеева: Вось прагучаў тэрмін “пісьменніцкая супольнасць”. Мне падаецца, што адна з функцыяў “Кнігі году” — у тым, каб абазначыць сутнасць падобнага паняцця. У нас ёсць 60 пісьменнікаў, якія зрабілі высілкі, прачыталі кнігі, пазначылі некага, акрамя сябе, найлепшым пісьменнікам. Альгерд кажа, што супольнасці як такой няма, але добра было б паслухаць і іншую думку.
Павел Анціпаў: Трошкі вярнуся да мэтаў. Мне хацелася б, каб усе пісьменнікі беларускія чыталі ўсіх беларускіх пісьменнікаў. Здаецца, гэта нармальна.
Юля Цімафеева: Не, гэта ідэальна.
Сяргей Сыс: Гэта паталогія.
Павел Анціпаў: Адкрыю таямніцу, што ў лістах да арганізатараў шмат хто з пісьменнікаў пісаў: “Прабачце, мы не ведалі, што будзе такая прэмія, таму нікога і не чыталі. Пачытаем у новым сезоне, і тады ўвойдзем у журы.”
Юля Цімафеева: Такім чынам, мэтай было і матываваць пісьменнікаў чытаць сваіх калег.
Альгерд Бахарэвіч: Пісьменніцкая супольнасць прадугледжвае і пісьменніцкую салідарнасць. У нас, у Беларусі, па-мойму, ніякай пісьменніцкай салідарнасці няма. Я ўзгадаю адзін прыклад, і стане зразумела, што гэта так. Вось, скажам, сядзіць сярод нас Андрэй Лазуткін. Ён хаваецца, але насамрэч яму, напэўна, прыемна, што я згадваю ягонае імя. Вось чалавек напісаў кніжку і яе выдалі ў бібліятэчцы Саюза беларускіх пісьменнікаў. Супраць гэтага аўтара было арганізаванае такое цкаванне — проста беспрэцэдэнтнае. У абарону выступіла пару чалавек. Тут гаворка не пра тое, кепская была кніга ці добрая, карысная ці шкодная, калі кніжкі наогул такія бываюць. Размова пра тое, што ёсць літаратар і за ягонае права пісаць у прозе тое, што ён хоча, як ён хоча, мусілі ўступіцца ўсе. Вось, сярод нас Уладзімір Някляеў. Калі ў яго ў жыцці быў паварот — дзе была пісьменніцкая супольнасць? Падтрымка была, хутчэй, палітычная.
Валянцін Акудовіч: Не згаджуся. Была рэакцыя, звароты. І ў нас, і з усяго свету. Пісьменнікі хадзілі ў пракуратуру як на працу: Арлоў, Разанаў, я, Дранько-Майсюк.
Альгерд Бахарэвіч: Так, але вы — знаёмыя, сябры, можна сказаць.
Уладзімір Някляеў: Значыць, з астатнімі я проста не паспеў пасябраваць.
Андрэй Хадановіч: Пісалі звароты, у пракуратуру хадзілі, але як толькі раман Някляева з’явіўся ў прэтэндэнтах на Прэмію Гедройца, пайшоў шквал негатыўных пісьменніцкіх каментароў. Маўляў, ну вось, цяпер абавязкова дадуць, хоць кніжка кепская, але дадуць за палітыку.
Аляксандр Фядута: Супраць прысуджэння прэміі Гедройца Някляеву адпачатку быў і я. Што гэта такое, чаму ўвесь час не абы-якім паэтам даюць прэміі за невядома якую прозу? Што Пастэрнак, што Някляеў — ну, немажліва проста.
Уладзімір Някляеў: Дзякуй. Хацеў бы вярнуцца да тэмы гаворкі.
Калі пішу, часцяком азіраюся назад, бо ў напісаным можна нешта выправіць. Калі жыву, амаль не азіраюся, бо чым больш азіранняў, тым большае шкадаванне праз няздзейсненае, недаробленае, не так зробленае. Але што з таго, калі ўжо нічога не змяніць? Таму, калі й азіраюся, дык не назад, а наперад.
Тым не менш ёсць тое, па чым шкадую. Гэта, напрыклад, няздзейснены праект аднаўлення Крэўскага замка ва ўсёй ягонай велічы. Ужо пачаў быў, стварыў фонд, а тут – палітыка. І ўсё абрушылася, як замкавыя сцены ў вайну, што зруйнавала маё Крэва…
Яшчэ б хацеў, каб аднавілася тое, пра што вядзем размову. Каб адрадзілася наша літаратурная, дакладней, літаратарская супольнасць. Раней казалі, і мне больш падабаецца гэтае слова, — “цэхавасць”. А яна ёсць не тады, калі так называецца, а тады, калі адчуваецца. Дык вось у часы, калі я ўваходзіў у літаратуру, яна адчувалася. Ва ўсякім разе дакладны быў цэх паэтаў. Яна існавала, гэтая цэхавасць. Сёння – не.
Юля Цімафеева: І куды яна падзелася? Ёсць жа Саюз пісьменнікаў, ПЭН-цэнтр.
Уладзімір Някляеў: Так, ёсць. Але сама па сабе любая суполка — яшчэ не цэх. Каб гэта сталася, трэба гэтага моцна хацець.
Знікла такое жаданне? Не думаю. Ува мне, ва ўсякім разе, — не.
Калі я працаваў у “Крыніцы”, у “ЛіМе”, у Саюзе пісьменнікаў, я імкнуўся, каб цэхавасць жыла. Найперш дзеля гэтага, дзеля паэтаў, літаратараў, а пасля ўжо дзеля паэзіі, літаратуры ствараў рэдакцыю новай “Крыніцы”. Колькі мы з прысутным тут Валянцінам Акудовічам, з Разанавым, з Дранько-Майсюком, з Арловым, ды з усёй рэдакцыяй прыдумалі ідэй у “Крыніцы” — менавіта цэхавых. Разам, цэхам рабілі часопіс, разам не толькі спраўлялі, але і стваралі святы. І калі нечага мне ў тых часах шкада, дык хіба таго, што тое наша крынічнае свята скончылася.
Акудовіч разумее, пра што я. Найперш пра адчуванне прыналежнасці да цэху, пра адносіны ў ім. З маладымі, з майстрамі, старэйшынамі. Помню, як Аркадзь Куляшоў, майстар, прапанаваў мне, маладому паэту, пазнаёміцца ў Маскве з Аляксандрам Твардоўскім, да якога збіраўся ў госці. Назваў адрас, па якім той жыў, сказаў, калі мне прыходзіць, што з сабой мець. І вось дзверы, званок злева ад іх — і ў мяне не паднялася рука пазваніць. Як здранцвела. Уявіў: зараз адчыняцца дзверы, за імі Твардоўскі — і што я яму скажу?.. Так і не пазваніў. Праз павагу, праз піетэт, што таксама было прыкметай цэхавасці.
Карацей, тое, што мы сёння пачалі размову пра гэта, — ужо само па сабе добра. Дзеля гэтага я асабіста і прыйшоў. Можа быць, з гэтага і вынікне нешта падобнае да таго, пра што заяўлена ў назве дыскусіі.
Валянцін Акудовіч: Ведаеце, супольнасць — гэта нешта з эпохі рамантызму, з ХІХ стагоддзя ці рэалізму — да сярэдзіны ХХ стагоддзя максімум. Ніякай супольнасці няма і быць не можа, і ПЭН-цэнтр тут нічым не дапаможа. Сёння па іншым прынцыпе арганізоўваецца літаратура. Цэнтры — гэта выдавецтвы. Вакол іх згуртаваныя досыць шчыльныя калектывы. Будзе больш выдавецтваў — будзе больш супольнасцяў. Але я пра прэмію. Усё добра, назва мне падабаецца, толькі ёсць шэраг заўваг. Калі “Кніга году”, то павінна быць адна кніга, без падраздзелаў. А тут яшчэ і дзіцячая літаратура… Колькі сябе помню, як толькі новая прэмія арганізоўваецца, усе спрабуюць прышчапіць дзіцячую літаратуру. ПЭН, калі хто не ведае, расшыфроўваецца як “Паэзія — Эсэістыка — Навелістыка”. Таму абсалютна нармальна было б, каб ПЭН вось гэтыя тры жанры аб’яднаў бы, і сукупнасць прыхільнасцяў магла б даць сапраўды “Кнігу году”. Адну. Магчыма, з трыма прызёрамі, але без падзелаў на намінацыі. Можа, цяпер статут ужо і не перабудуеш, але мне шкада вось гэтай нерэалізаванай канцэпцыі. Ну, і пра сістэму галасавання: 500 чалавек у нас у Саюзе пісьменнікаў, ды яшчэ 500 у тым, а ў выніку — 60 чалавек. Ну, што гэта — гэтага мала…
Сяргей Сыс: Так, я выпусціў кнігу паэзіі, але чаму я не магу галасаваць за прозу?
Павел Анціпаў: Насамрэч прэмія толькі фарміруецца і ўсе могуць уносіць свае прапановы. Прэмія, безумоўна, будзе змяняцца, бо калі яна не будзе змяняцца, то памрэ. Вось і складаецца супольнасць: вы робіце заўвагі, мы іх улічваем. Наконт салідарнасці: калі ўсе разбягаюцца па розных кутах, па сваіх фэйсбуках, то салідарнасць знікае. Але калі мы тут і зараз сядзім у пакоі і абмяркоўваем, то спрабуем вывесці сярэднюю ацэнку. Гэтае сярэдзіннае меркаванне вызначыла і “Кнігу году”.
Уладзь Лянкевіч: Сапраўды, ідэя была, каб зацікавіць пісьменнікаў. Праблема ў тым, што пісьменнікі не праяўляюць ініцыятывы. Палова наагул праігнаравала нашыя лісты. Але ёсць спадзеў, што далей прэмія будзе пашырацца, і таму мы сёння звяртаемся да вас, якія дайшлі на дыскусію, — заахвочвайце сваіх знаёмых пісьменнікаў у наступным годзе далучыцца да складу журы. Мы таксама думалі, каб “Кніга году” была адна, але гэта даволі рызыкоўна. Наагул кожны з вас мог бы не паленавацца, напісаць адзін абзац на пошту ПЭН-цэнтра, пазначыць пару аргументаў, што яму падабаецца, што не падабаецца ў прэміі. Гэта было б вельмі добра.
Юля Цімафеева: Прагучала некалькі заўвагаў пра застоллі, пра тое, што трэба выключыць з “Кнігі году” дзіцячую літаратуру. Мне падаецца, з гэтых застолляў імгненна выключаюцца жанчыны-пісьменніцы. Я хацела б пачуць меркаванне Вольгі Гапеевай наконт гэтага.
Вольга Гапеева: Наконт выключэння дзіцячай літаратуры. Можа быць, я не зусім зразумела спадара Валянціна, але я вылушчыла з яго прамовы пэўнае зерне. Сапраўды, напэўна, слушна было б выключыць катэгорыю дзіцячай літаратуры з прэміі, але тады на пачатковым этапе мусіць быць абвешчана, што дзіцячая літаратура можа паўнапраўна ўключацца альбо ў прозу, альбо ў паэзію. У гэтым ёсць сэнс. Але каб усё добра адбылося, трэба нашай свядомасці — і пісьменніцкай, і чытацкай — да гэтага дарасці. Бо я думаю, шмат хто з вашых знаёмых не разглядае дзіцячую літаратуру як сур’ёзную. Наадварот, кажуць, што кожны можа напісаць кніжку для дзяцей.
Адам Глобус: Я прыйшоў і вельмі рады, што прыйшоў. Пабачыў людзей, узгадаў пра супольнасць, што яна ў нас, хоць і крывая, але ёсць. Замірыўся з Фядутам, пагаварылі мы, і было вельмі прыемна. Мы сюды прыйшлі крышку замірыцца. Ці будзе вынік, ці задаволіць ён каго? Канечне, ён зноў нікога не задаволіць. Але тое, што сам вектар на замірэнне ідзе, а не на раз’яднанне — гэта ўжо добра.
Марыя Мартысевіч: Па-першае, хачу сказаць наконт супольнасці, вось гэтай, у адзіночным ліку. Мне здаецца, што на сучасным этапе развіцця грамадства варта казаць не пра супольнасць, а пра супольнасці. Усё-такі існуе суплёт супольнасцяў, і кожны з нас праз нейкую супольнасць пачынаў уваходзіць у літаратуру. Асяродкі пастаянна кантактуюць, варагуюць, сыходзяцца, разыходзяцца, інтэгруюцца адзін у адзін. Нельга ўспрымаць іх як механізм, варта — як жывы арганізм. Варта разглядаць супольнасці як з’яву экалогіі. І таму больш правільна гаварыць не пра ўсю пісьменніцкую супольнасць, а пра супольнасць, згуртаваную вакол ПЭН-цэнтра, трэба ўрэшце называць рэчы сваімі імёнамі. Па-другое, у мяне была паралельная прапанова яшчэ да прэміі “Кніга году”. Усё-такі, калі мы гаворым пра экспертную супольнасць у літаратуры, то трэба ўлічваць і крытыкаў. І справа не ў выдадзеных кнігах. Напрыклад, Максім Жбанкоў выдаў за гэтыя апошнія 5 гадоў кнігу, але ягоны ўнёсак у культуру не абмяжоўваецца фактам выдання кнігі. Варта больш актыўна запрашаць людзей, якія аналізуюць сучасную культуру, сучасную беларускую літаратуру.
Юля Цімафеева: Дзякуй вялікі ўсім. Мы сёння абмеркавалі прэмію “Кніга году”, і я думаю, што арганізатары ўлічаць усе нашы заўвагі. Мы пагаварылі пра пісьменніцкую супольнасць і высветлілі, што нейкія пачаткі і нейкая надзея на яе ў нас усё ж ёсць.
23.12.2015 г.